Psikologlar, sinirbilimciler ve filozoflar, ChatGPT gibi araçların bilgi hatırlama becerimizi aşındırabileceği ve net düşünme kapasitemizi köreltebileceği konusunda giderek daha fazla uyarıda bulunuyor. Çeşitli çalışmalar, eğitimli kişilerin bile bu araçları kullanırken eleştirel düşünmeyi devre dışı bırakabildiğini; öğrenme sürecinde yapay zekaya aşırı güvenmenin beyin bağlantılarını zayıflatabildiğini ve bilgiyi daha az kalıcı hale getirdiğini ortaya koyuyor.
NewScientist’te yayımlanan habere göre birçok araştırmacı, üretken yapay zekânın bilişsel performansımızı artırabilecek bir araç olarak yeniden konumlandırılabileceğini düşünüyor. New York Stony Brook Üniversitesi’nden Lauren Richmond, “Yapay zeka bizi aptallaştırmıyor; biz onunla aptalca etkileşim kuruyor olabiliriz” diyerek temel sorunun kullanım biçiminde olduğunu vurguluyor.
Üretken yapay zekâ çağının bilişsel etkileri
Üretken yapay zeka son yıllarda hayatın her alanına girmiş durumda. Terapistler not analizinde, öğrenciler ödev yapımında, profesyoneller rapor hazırlarken ona başvuruyor. Bu aslında binlerce yıldır süregelen bir geleneğin dijital versiyonu: “bilişsel dışa vurum”—yani zihinsel yükü azaltmak için dışsal araçlardan faydalanmak.
Richmond’a göre bu strateji verimlilik sağlasa da, bazen hafızayı zayıflatabiliyor. “Bir şeyi dışa vurduğunuzda, zihinsel olarak onu neredeyse silersiniz” diyen Richmond, liste hazırlayıp listeyi yanına almayı unutan birinin, hiç liste yapmayan birine göre daha kötü durumda kalabileceğini belirtiyor.
2018’de yapılan bir deney de bunu destekliyor: Müze ziyaretçileri, eserlerin fotoğrafını çektiklerinde sergilediklerini daha az hatırladı. Çünkü beyin, hatırlama görevini telefona devretti.
Felsefeci Andy Clark, dışa vurumun daha fazla dışa vurumu tetiklediğini söylüyor. Clark ve David Chalmers’ın “genişletilmiş zihin” tezi, insanların zihinsel süreçlerinin fiziksel nesnelere uzandığını savunuyor. Ancak dijital araçlara bağımlılık arttıkça bilişsel kırılganlık da artıyor.
Bilişsel dışa vurum manipülasyona da açık. 2019’da Kanada’daki bir çalışmada, yazılan kelime listesine gizlice yeni bir kelime eklendiğinde, katılımcıların çoğu bu kelimenin gerçekten listede olduğuna inandı.
Yapay zeka kullanırken öğrenme neden yüzeyselleşiyor?
Pennsylvania Üniversitesi’nden Shiri Melumad ve Jin Ho Yun’un 1100 kişilik araştırması, ChatGPT kullananların ürettiği metinlerin daha kısa ve daha az bilgi içerdiğini gösterdi. Araştırmacılara göre yapay zeka, öğrenme sürecini daha pasif hale getiriyor ve anlayışı yüzeyselleştiriyor.
MIT’den Nataliya Kos’myna’nın EEG ölçümleriyle yürüttüğü sinirbilim araştırması ise ChatGPT ile yazı yazanlarda beyin bağlantılarının belirgin şekilde düştüğünü ortaya koydu. Bu grup, daha sonra kendi yazılarını aktarmakta da zorlandı.
Benzer şekilde, genç kullanıcıların yapay zekaya daha bağımlı olduğunu gösteren çalışmalar, bu grubun eleştirel düşünme puanlarının da daha düşük olduğunu ortaya koyuyor. Ancak araştırmacıların bir bölümü, ilişkiyi nedensellik düzeyinde kurmak için erken olduğunu belirtiyor.
Yapay zekâyı akıllıca kullanmak mümkün
Araştırmalar, yapay zekayı rehbersiz kullandığımızda “bilişsel tembelliğe” kayma riskinin arttığını gösteriyor. Ancak önce kendi bilgisiyle düşünen, ardından yapay zekayı ikinci adımda devreye sokan kullanıcıların hem beyin bağlantılarını hem de üretim kalitesini koruduğu görülüyor.
Felsefeci Clark, önce kendi başına düşünenlerin yapay zekadan aldıkları çıktıları daha yaratıcı biçimde işleyebildiğini belirtiyor. Georgia’dan Aaron French ise yapay zekanın mevcut anlayışı güçlendirmek için kullanılmasını, fakat düşünmenin yerine geçmemesini öneriyor.
Doğru kullanım için uzmanların önerileri
Andy Clark’ın tavsiyeleri:
Aşırı güvenmeyin: Yapay zekayı “bazen harika fikirler veren, bazen tamamen sapan bir meslektaş” gibi düşünün.
Önce kendiniz düşünün: Bu, “hibrit bilişi” yani insan + yapay zeka kombinasyonunun verimliliğini artırır.
Derleme işlerinde kullanın ama sonuçları kontrol edin: Bilinen, halka açık verileri toparlamak için uygun olsa da doğruluk teyidi şarttır.
Michael Gerlich’in uyarısı – “Çapa etkisi”:
Bir konuda alınan ilk bilgi tüm düşünme sürecini çerçeveler.
Örneğin Fransız Devrimi’nin olumsuz etkilerini araştıracaksanız:
1. Yapay zekadan önce genel bilgileri isteyin,
2. Değerlendirmeyi kendiniz yapın,
3. Son aşamada eksikleri tamamlamak için yapay zekayı kullanın.
İki yönlü bir risk
Clark’a göre yanlış kullanım yalnızca kullanıcıya değil, yapay zekanın kendisine de zarar verebilir. İnsanların daha az özgün içerik üretmesi, modellerin giderek kendi ürettikleri verilerle eğitilmesine yol açar—bu da “model çökmesi” denen kalite düşüşüne zemin hazırlar.
Yani üretken yapay zekayı yanlış kullanmak hem insan zihnine hem de teknolojiye zarar verebilecek çift yönlü bir risk taşıyor.