Gazete Oksijen'nin Financial Times yazarı Claer Barrett'ten alıntıladığı habere göre, erken çocukluk döneminde parayla kurduğumuz bağlar etkisini ömür boyu sürdürüyor ve biz farkında olmasak bile harcama, tasarruf ve risk konusundaki tavrımıza kılavuzluk ediyor.
Yakında çıkacak olan “What They Don’t Teach You About Money” (“Para Hakkında Söylenmeyenler”) adlı kitabında bu ilişkide nasıl uzmanlaşılacağını anlattığını belirten Barrett, şöyle devam ediyor:
Elbette en büyük etki anne babamızdan geliyor fakat finansal bilgi seviyesi müthiş değişken ve aileler para konusunda çoğu zaman fazlasıyla ketum. Akademik araştırmalar yedi yaşında bir çocuğun parayla ilişkisinin büyük ölçüde yerleştiğini gösteriyor. On yedi değil, yedi! Cambridge Üniversitesi ile İngiliz Para Danışmanlık Servisi’nin 2013 tarihli çalışmasına göre para biriktirme ve geleceği planlayabilme gibi temel finansal alışkanlıklar erken çocuklukta yerleşiyor ve kalıcı olabiliyor.
Ah o matematik dersleri...
Paranın sınırlı bir kaynak olduğuna dair algıyı geliştirmek çok değerli. Öte yandan birçok yetişkinin sayılar ve dolayısıyla para işleri konusundaki isteksizliğinin kökeni matematik dersinden kalan kötü hatıralara kadar uzanıyor. Kendini para işlerinde “beceriksiz” sayan kişiler çoğu zaman bütün dertlerini daha fazla para kazanarak çözebileceğini düşünüyor. Para elbette işe yarayabilir ama temel sorunları çözmez. Birçok piyango talihlisinin sonunda yine parasız kalması ve altı haneli maaş almasına rağmen büyük kredi kartı borcu olan, emekliliği olmayan bir sürü insan bulunması bu yüzden. Financial Times Money Clinic podcast’ine katılan tüm konuklara finansa dair düşünceleri hakkında ipucu almak için şu soruyu soruyorum: “Parayla ilgili ilk hatıranız ne?”
Premier League yıldızının ilk hayalleri
Eski futbol yıldızı, şimdinin gayrimenkul yatırımcısı Sol Campbell Doğu Londra’da 12 kardeşin en küçüğü olarak büyümüş. Parayla ilgili ilk hatırası ev fiyatlarına bakmak için yerel gazetedeki emlak sayfalarını karıştırmakmış. Kendi odasına sahip olma lüksünün hayalini kuruyormuş. Dinleyicilerimizden Brooke ise ABD’de geçen çocukluğunda annesiyle birlikte Kara Cuma indirimlerine katılma heyecanının sonraları ortaya çıkacak alışveriş bağımlılığının ilk tohumlarını attığını anlatıyor.
Ben de küçük bir çocuk olarak geceleri merdivenlerden indiğimde annemle babamı mutfak masasına oturmuş para meselelerini beraber düzenlerken gördüğümü hatırlıyorum. Çocukluğumda maddi durumumuz iyi değildi ama annemle babamın bütçemize dikkat ettiğini görünce kendimi güvende hissediyordum. Bana ve erkek kardeşime bakmak için çalışmayı bırakan annemin de babamın maaşı üzerinde eşit söz hakkına sahip olması üzerimde çok etkili oldu.
Gulyabaniler deve kuşları
Kitabımda insanların para alışkanlıklarının arkasında yatan dürtüleri ve müzmin davranış kalıplarının bize nasıl engel olduğunu görmesine yardımcı olmak için farklı “finansal kişilikleri” sınıflandırıyorum. Benim gibi siz de enflasyonu alarm olarak gören bir “Gulyabani” yani riskten kaçan nakit istifçisi olabilirsiniz. Bazı FT okurlarının para takıntılı “hesap tablosu köleleri” olabileceği yönünde şüphelerim var. Ama esas olan şu: Siz mi paranızı kontrol ediyorsunuz, yoksa paranız mı sizi kontrol ediyor?
“Deve kuşu” tipine de rastlıyoruz. Bu insanlar korku veya endişe yüzünden para yönetimini bir kenara bırakıyor ama gördüğüm kadarıyla çoğu zaman gerçek sebep vakit darlığı. Bir zamanlar yaptığım bir haberde borsadaki bir şirketin finans direktörü İngiltere Gelir ve Gümrük İdaresi tarafından iflas ettiği açıklanınca istifa etmek zorunda kalmıştı. Halbuki sırf kendisine gelen postalara baksa böyle olmayacaktı!
Spor salonu, kuaför ve diş hekimine gitmek için zaman ayırıyoruz. Peki neden paramıza göz kulak olmuyoruz?
Evde para tartışmasından kaçınılabilir
Bizi finansal başarıya götürecek unsurları iyi anlamak sadece “kötü alışkanlıklarla” başa çıkmak ve paramızı en iyi şekilde değerlendirmek için değil anlaşmazlıkları çözmek için de çok önemli. Para konusundaki tutumunuzu fark ettikten sonra en yakın ilişkilerinizde paranın oynadığı rolü de düşünün.
Özellikle finans yönetimi sorunları yaşayan kişilere hizmet veren psikoterapist Vicky Reynal çoğu zaman meselenin para değil paranın yaşamımızda simgelemeye başladığı şey olduğunu söylüyor. “Para çok güçlü bir simge ve insanlar duygusal sorunları dışa vurmak için çoğu zaman farkında olmadan parayı kullanıyor” diyor.
Pandemi çiftlere yaradı
Müsriflik veya aşırı temkinli olma gibi sorunlar ilk bakışta parayla ilgili görünse de Reynal’a göre aslında “güvenlik, güç, öz güven, erkeklik, kadınlık, kontrol ve aşk konularındaki arzularımızı ve korkularımızı” ifade ediyor. Bunun farkına varmak çiftlerin paraya dair tartışmalarını azaltmaya yarayabilir. Varlıklı ailelerde para çoğunlukla güç ile eş anlamlı. “Altın kimdeyse kuralı o koyar” deniyor ve gerçekten de paranın ilişkileri (öldükten sonra bile) kontrol etmek için kullanımı son derece yaygın. İlginç bir şekilde varlık yöneticileri Covid pandemisi sonrası eşlerin finans konusunda birbiriyle konuşma ve uyuşma arzusunun arttığını söylüyor.
Geleceği planlama yeteneği
Varlık yöneticisi Evelyn Partners’tan finansal planlama şefi Emma Sterland “Genellikle evin finansal liderliğini kadın veya erkekten biri üstleniyor. Bugün herkese görüntülü arama ile ulaşmak mümkün olduğundan danışmanlarla yapılan toplantıya daha çok çift katılıyor. Biri o kadar ilgilenmese bile en azından toplantıda bulunuyor.”
Geleceğe yönelik istekleri keşfetme ve planlama yeteneği çok önemli. FT yazarı ve eski varlık yöneticisi Jason Butler birlikte çalıştığı çiftlerle bir “talih kuşu egzersizi” yapıyor ve beklemedikleri bir yerden bin, 10 bin, 50 bin ve 100 bin sterlin gelse ne yapacaklarını anlatmalarını istiyor. “500 bin sterlin civarına gelince insanların beyni uçup gidiyor” diyor. Peki sonra? Bu kapsamlı hedefler kullanılarak uzun vadeli finansal planınız oluşturuluyor. Kitabımdaki para dersleri genellikle ailesinden çok az para veya para yönetim becerisi miras kalmış 18-40 yaş aralığındaki kişilere yönelik. Acı gerçek ortada: Çocuklarımıza yüzme öğretmek için harcadığımız zamanı parayı yönetmelerini öğretmek için harcamıyoruz.
FT’nin desteklediği Finansal Okuryazarlık ve Kapsayıcılık Kampanyası (Flic) derneğinin mütevelli heyeti üyesi olarak gelecek nesilleri bu değerli yaşam becerileriyle donatmak için en azından okulda ve sonrasında makul finansal eğitimi verebileceğimizi düşünüyorum. Varlıklı ailelerin daha az sorun yaşayacağını zannedebilirsiniz ama para konusunda müthiş ketumlar. Gelecek neslin eğitimine yardımcı olmak varlık yöneticilerinin de çıkarına hizmet ediyor. Neticede gelecekteki maaşlarını bugünkü müşterilerin çocukları ödeyecek. Bu yüzden aile çevresini yakından izliyorlar.
Evelyn Partners’tan Sterland zengin ailelerin genellikle iki uçtan birine yöneldiğini söylüyor. Ya parayla ilgili hiçbir şey öğretmedikleri için çocukları yetişkin olduğunda en temel noktaları bile anlamakta zorlanıyor ya da çok fazla şeyi çok erken açık ediyorlar. Bu da çocuğun kendi hayatına dair arzularını olumsuz etkiliyor.
Nakdi bol vakti dar ebeveynler
Sterland “En zor durumdakiler, hiçbir mali karar almak zorunda kalmamış olanlar” diyor. Bu çocuklar 18 yaşına gelip ek hesap, kredi kartı ve şimdi al sonra öde kampanyalarıyla karşılaşınca felaketler yaşanabiliyor. Nakdi bol vakti dar ebeveynler çocuğun her isteğine “evet” diyerek her tür hediye ve zevki sunma hatasına düşüyor ve sağlıksız harcama alışkanlıklarını normalleştiriyor. Sterland’ın da 8 ve 6 yaşında iki kızı var. Harçlıklarını hak etmeleri için gündelik işler yaptırıyor. Sonra bu parayı istedikleri yere harcamalarına izin veriyor.
“Bugünkü nakitsiz toplumda annelerinin kartını kullanmak yerine kendi paralarını harcıyorlarsa karar vermeleri ilginç bir şekilde çok daha uzun sürüyor” diyor. Erken yaşlarda para konusunda yaptığımız hatalar önemli bir ders haline gelebiliyor. “Hayır” demenin gücü de önemli. İhtiyaçlar ile istekler arasındaki farkı bilmek bütçe yapabilme becerisinin kilit noktalarından biri. Çocuğunuz bilgisayar oyunlarına tutkunsa uygulama içi satın almalar çok sık gerektiğinden kredi kartınızı vermiş olabilirsiniz. Ama tıklayıp harcayıverdikleri zaman bunun bir bedeli olduğuna dair algıları oluşmuyor. Neticede paranın değerine dair bir şey öğrenmemiş oluyorlar.
Sınır koymayı öğrenmek onların da kendi içinde büyüteceği ve hayatlarının devamında “asalak” olmamalarını sağlayacak bir alışkanlık. FT yazarı Butler da “çok para kazanan ama servet harcayan” ve tasarruf için bütçe fazlası yaratamayan yirmili ve otuzlu yaşlarda birçok kişiye rastladığını söylüyor. “Müsrif bir ortamda yetişmişlerse paraya dair fikirleri asla olgunlaşmıyor” diyor.
“Para muhabbeti” ve miras
Konu miras planlamasına geldiğinde anne babalar genellikle “büyük açıklamayı” ne zaman yapacaklarını bilemiyor. Çocuklarının piyango talihlisi gibi davranmasından korkuyorlar. Sterland çocuklara küçük yaştan itibaren yatırımın temellerini öğretmek için Çocuk Bireysel Yatırım Hesapları’nı kullanmayı öneriyor. Ama çocuk 18 yaşına basınca bu hesabın tüm hakimiyetini eline aldığı için bazı ebeveynlerin bu yöntemden kaçındığını söylüyor. “Eline para geçmesi şok etkisi yapmamalı. Ergen çocuğunuzun kendi hesabındaki birkaç bin sterlini yönetmesine güvenmezseniz çok daha büyük meblağları miras almaya nasıl hazır olabilir?”
Yeğenlerime faiz anlatacağım
7 yaşındaki ikiz yeğenlerim için her ay ellişer sterlin biriktiriyorum ve kısa süre önce bunu kendilerine söyledim. Çok sevindiler ama paraya on sekizinci doğum günlerine kadar el süremeyeceklerini ve Claer teyzelerinin bu paranın artması için yatırım yapacağını anladılar. Sonra onlara şirketin ne demek olduğunu ve küresel bir fona yatırımın gündelik hayattan tanıdıkları büyük şirket yöneticileriyle bir araya gelmelerini sağladığını anlattım. Matematiğe yatkınlıklarını da fark ettirmeden geliştiriyorum. Bu elli sterlinin toplam kaç para olacağını hesaplatıyorum. Biraz daha büyüsünler, bileşik faizi de anlatacağım. Aileniz size çalışmama seçeneğini sunacak kadar zenginse iş ahlakı aşılamak çok zor olabiliyor.
Kalıcı miras mümkün mü?
Yardım faaliyetleri bu konuda çözüm olabilir. FT’nin My First Million dizisine röportaj veren çoğu başarılı insanın her şeyi çcuklarına bırakmak yerine yardım kuruluşlarına büyük meblağlar bağışladığını söylemesi önemli. Butler’ın çalıştığı birçok aile şirketinin sahibi de çocukları “nepo bebeklere” yani başarılarını ailelerinin servetine borçlu insanlara dönüşmesin diye uğraşıyormuş. “En klasik örnek sıfırdan başlayıp başarılı bir iş kurmuş anne babalar. Çocuklarının CEO oluvermesini istemiyorlar. İşin mutfağında bulunmaları, çalışanlara saygı göstermeleri ve zor kararlar alabilmeleri gerekiyor.” Böylelikle ebeveynler sadece paralarını değil zengin olmalarını sağlayan değerleri de sonraki kuşağa aktarmış oluyor. Daha iyi alışkanlıklar ve kalıcı bir miras oluşturmanın yolu parayla kurduğumuz ilişkinin dayandığı duygusal temelleri anlamaktan geçiyor.
Hiçbir şey bütçeyi boşanma kadar vuramaz
Paraya dair anlaşmazlıklar evliliklerin bitmesindeki ana faktörlerinden biri. Üstelik hiçbir şey servetinize boşanma kadar zarar vermiyor! Yaygın ihtilaf alanları şunlar: Çiftin kazançlarının birleştirilmesi (veya birleştirip birleştirmeme kararı), eşlerden birinin diğerinden çok daha fazla kazanması, çiftlerin mali kararlara yaklaşımı ve çocuklarının maddi taleplerine cevap verme tarzları.
Kültürel normlar da etkili olabiliyor. İngilizler genellikle para hakkında konuşmayı tabu olarak görürken bazı kültürler daha açık ve başka aile fertlerini destekleme konusunda iş birliğine daha yatkın olabiliyor.
Psikoterapist Vicky Reynal’a göre örneğin gelir açısından insanların kendi ilişkilerindeki denge büyüdükleri evdekinden farklıysa huzursuzluk artıyor.
Meseleyi konuşmak için zaman yaratmak işin en zor kısmı. Ama Reynal çiftlerin para hakkındaki sohbetlerine birbirlerini anlama isteğiyle yaklaşması gerektiğini söylüyor. Reynal’a göre, “Karşınızdakini sadece sizin haklı onun haksız olduğuna ikna etmeye çalışıyorsanız bir yere varamazsınız.”
